Παρμενίδης

Αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος από την Ελέα της νότιας Ιταλίας, ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της Ελεατικής σχολής. Ο χρονικογράφος Απολλόδωρος τοποθετεί την ακμή του περίπου το 504-500 π.Χ., αλλά πολλοί αμφισβητούν τη χρονολόγηση αυτή, που φαίνεται ότι έχει γίνει από εξωτερικούς συσχετισμούς. Δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τη ζωή του. Ίσως να ήταν νομοθέτης της πόλης του. Η παράδοση τον θεωρεί μαθητή του Ξενοφάνους του Κολοφωνίου, αλλά η σύγχρονη κριτική δε δίνει πολλή πίστη στην άποψη αυτή, φτάνει μάλιστα στο σημείο να αντιστρέφει τη σχέση των δύο αυτών σχολών. Στο σύνολό της η σύγχρονη επιστήμη έθεσε τις βάσεις για μια πλήρη κατανόηση της φιλοσοφικής σκέψης του Π., τοποθετώντας τη γένεσή της μέσα στην αρχαϊκή εκείνη νοοτροπία (την οποία συμμεριζόταν και ο Ηράκλειτος, ο φιλόσοφος του γίγνεσθαι τον οποίο η παράδοση τοποθετεί αντιμέτωπο προς τον Π., τον φιλόσοφο του είναι), νοοτροπία η οποία αγνοώντας τη διαφορά της μεταφυσικής, της λογικής και της γλώσσας, προσανατολίζεται αυθόρμητα προς μια άμεση συσχέτιση μεταξύ αυτών των τριών τομέων, δηλαδή μεταξύ του αντικειμένου, του νου που το γνωρίζει και της γλώσσας που το εκφράζει. Με βάση το συσχετισμό αυτό μπορούμε να εννοήσουμε πως η φιλοσοφία του Π. ξεκίνησε από την πολεμική εναντίον του τρόπου σκέπτεσθαι εκείνων των ανθρώπων με το διπλό κεφάλι, για τους οποίους «είναι» και «μη είναι» αποτελούν το ίδιο πράγμα (ο υπαινιγμός για τον Ηράκλειτο είναι σαφής): ο κόσμος, όπως μας εμφανίζεται, αποτελείται από μια πολλαπλότητα πραγμάτων, καθένα από τα οποία «είναι» αυτό που είναι, και «δεν είναι» τα άλλα: «είναι» και συγχρόνως «δεν είναι». Αυτή η αντίφαση, φανερή στο γλωσσικό επίπεδο, ισχύει άμεσα για τον Π. και στο λογικό-οντολογικό επίπεδο: η πολλαπλότητα των ορατών πραγμάτων δεν είναι πραγματική (ακριβώς γιατί είναι μείγμα του «είναι» και του «μη είναι»), αλλά μόνο μια φαινομενικότητα, μια δοξασία. Και, εφόσον είναι αδύνατον να λέμε και να σκεφτόμαστε συγχρόνως το «είναι»,και το «μη είναι», δεν μένει παρά μια μόνο οδός για την αναζήτηση της αλήθειας, αυτή που λέει μόνο «είναι». Αληθινή και πραγματική είναι λοιπόν μόνο εκείνη η πραγματικότητα που μπορεί να εκφραστεί μόνο με τη λέξη «είναι» χωρίς κανένα κατηγορούμενο, εφόσον κάθε κατηγορούμενο, προσδιορίζοντας κατά κάποιον τρόπο εκείνη την πραγματικότητα και συγχρόνως αποκλείοντας κάθε άλλο προσδιορισμό, θα επανεισήγαγε την αντίφαση του «είναι» και του «μη είναι». Αυτό είναι το νόημα του τύπου που η παράδοση αποδίδει στον Π., κατά τον οποίο «το είναι, είναι· το μη είναι, δεν είναι» (και το οποίο αλλιώς θα ήταν μια κενή ταυτολογία). Ο κόσμος των πολλαπλών ορατών πραγμάτων (από τα οποία όμως ο Π. δεν κατορθώνει να αποσπάσει τελείως το ενδιαφέρον του) καταδικάζεται έτσι ως κόσμος της δοξασίας, απέναντι στον κόσμο της αλήθειας, που εξαντλείται από το μοναδικό εκείνο «ον» που δεν είναι ορατό, αλλά μέσα στο οποίο εκδηλώνεται με όλη της τη δύναμη η λογική του λόγου, ως σύμβολο της λογικο-γλωσσικής θέσης. Aπό αυτό το σημείο όμως κι έπειτα γεννιέται ένας δυϊσμός μεταξύ της λογικής της εμπειρίας και της λογικής του λόγου, ο οποίος θα έχει μια ιστορία χιλιάδων ετών και που ανάγει τον σεβάσμιο και τρομερό Π. (όπως τον αποκαλεί ο Πλάτων) σε πατέρα της κλασικής μεταφυσικής. Από την αρχή αυτή εκπορεύονται όλες οι άλλες ιδέες της φιλοσοφικής σκέψης του Π. Μερικές απ’ αυτές προέρχονται άμεσα από αυτήν (όπως η χαρακτηριστική απάλειψη του παρελθόντος και του μέλλοντος από την αληθινή πραγματικότητα, εφόσον και τα δύο είναι αρνήσεις του παρόντος που εκφράζεται με το είναι), ενώ άλλες ιδέες του Π., θέτοντας τις βάσεις της προοδευτικής οντοποίησης και αντικειμενικοποίησης του λογικο-γλωσσικού είναι, και επαναφέροντάς το μερικώς στον χώρο της λογικής της εμπειρίας, ανοίγουν τον δρόμο προς τη φιλοσοφική σκέψη των δύο μαθητών του, του Ζήνωνα του Ελεάτη και του Μελίσσου.